top of page

1. Η ελιά

7η Ενότητα: Η ελιά

 

Λέει η ελιά στον αφέντη της:
"Φρόντισε με να σε θρέψω.
Πότισε με να σε πλουτίσω"
( παροιμία από τη Μεσόγειο)

 Στα δένδρα πάνω κρέμεται
Στις εκκλησιές κοιμάται
Και τα χρυσά της κόκκαλα:
Μες τη φωτιά τα βάζω!
(αίνιγμα )

 

Η ελιά είναι δέντρο αιωνόβιο, αειθαλές, καρποφόρο και φυτρώνει κυρίως στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα από τα  αρχαία χρόνια.   Χρειάζεται φως , μπορεί να φυτρώσει σε κάθε έδαφος και δε χρειάζεται πολλή περιποίηση.

Πού καλλιεργείται σήμερα 

Είναι σύμβολο γονιμότητας, γαλήνης ,ειρήνης.

 

Στους πολέμους ήταν σύμβολο για τηλήξη των επιχειρήσεων. Οι αγγελιοφόροι, που στέλνονταν για να μεταφέρουν το μήνυμα της ειρήνης και να ζητήσουν ανακωχή, έπρεπε να κρατούν κλαδί ελιάς. Από τότε είναι σύβολο της ειρήνης.

 

Η ιερή ελιά στην Ακρόπολη κάηκε, αλλά μέσα σε μια νύχτα βλάστησε. Από τότε η ελιά συμβολίζει τη γονιμότητα.

 

Για να ευχαριστήσουν τους θεούς για την ευφορία της γης, που τους χαρίζει τόσα πράγματα, στη γιορτή της συγκομιδής περιέφεραν ένα κλαδί ελιάς διακοσμημένο με καρπούς της γης.

Συμβολίζει τον εξαγνισμό, την κάθαρση και με το σκοπό αυτό χρησιμοποιείται στην ορθόδοξη λατρεία (βάφτιση, ευχέλαιο).

Χρήση 

 

Το λάδι της ελιάς το χρησιμοποιούσαν 

-για τροφή (όπως και τον καρπό της) 

 

-για φωτισμό (λιχνάρια, καντήλια)

 (ένα λίτρο ελαιολάδου διαρκεί για καύση μιας λάμπας για τουλάχιστον 200 ώρες)

 

- για καλλωπισμό και την υγιεινή του σώματος

Το λάδι ήταν βάση για την κατασκευή του σαπουνιού. 
Επίσης ήταν ένα συστατικό πολλών καλλυντικών προϊόντων. Σήμερα, η χρήση των καλλυντικών λαδιών έχει εξαπλωθεί .

 

-για θεραπευτικούς σκοπούς

 

θρησκευτικά

- Στην Παλαιά Διαθήκη είναι το δέντρο της ελπίδας, αγγελιοφόρος του θείου ελέους.


- O Νώε έστειλε ένα περιστέρι να βρει γη μετά τον Κατακλυσμό κι εκείνο επέστρεψε με ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος του. Έτσι ήρθε η ελπίδα για έναν κόσμο ειρηνικό και δίκαιο.

- Η ελιά θεωρείται και ιερό δέντρο, γιατί κάτω απ’ αυτό, στο «Όρος των Ελαιών», ο Ιησούς πέρασε τη νύχτα προτού σταυρωθεί.

 

- Με λάδι ελιάς αλείφεται το μωρό στο μυστήριο της βάπτισης ενώ είναι σημαντικός ο ρόλος του στο μυστήριο του Ευχέλαιου.

 



Μυθολογία- Ιστορία


-Η Ειρήνη (κόρη του Δία και της Θέτιδας) εικονίζεται με κλαδί ελιάς στα χέρια της΄.

 

 

-Αθηνά και Ποσειδώνας αγωνίζονται για το ποιος θα γίνει ο προστάτης της πόλης. Ο θεός έδωσε νερό και η θεά μια ελιά. Οι κάτοικοι θεώρησαν την ελιά σημαντική κι η πόλη ονομάστηκε Αθήνα . 

 

 

Ιστορική αναδρομή 

 

Απολιθωμένα φύλλα ελιάς που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο  αποδεικνύουν την ύπαρξη και την εξάπλωση του δένδρου από τη νεολιθική εποχή.

Το αρχαιότερο ελαιοτριβείο  που έχει βρεθεί στη χώρα μας (σε οροπέδιο των Μεθάνων) χρονολογείται στο 4.000 πΧ. Μινωική Κρήτη 

Στην Κρήτη οι ανασκαφές που έγιναν μας πληροφορούν ότιστην περιοχή καλλιεργούνταν η ελιά από το 2000 π.Χ.

Μινωικά πιθάρια όπου αποθήκευαν το λάδι

Τοιχογραφία από το ανάκτορο της Κνωσούπου παριστάνει κλαδί ελιάς

Κλαδιά ελιάς στην ιερογλυφική γραφή

Τον 8ο – 7ο αιώνα π. Χ., όταν οι Έλληνες εξαπλώνονται και ιδρύουν αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο, μεταφέρουν μαζί τους την ελιά κι έτσι διαδίδεται η καλλιέργειά της και σε άλλες χώρες στη Μεσόγειο.

 

 

 

Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων λαμβάνονται ειδικά μέτρα προστασίας των ελαιόδεντρων, ενώ την ίδια εποχή υπάρχουν ειδικά 6 ιερά ελαιόδεντρα, τα οποία πιστεύεται ότι προέρχονται από την ελιά, που είχε φυτέψει η Αθηνά στην Ακρόπολη.

 

 

Το έπαθλο στους νικητέςτων Ολυμπιακών Αγώνων,

που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην Ολυμπία,

ήτανένα στεφάνι με κλαδιά καιφύλλα αγριελιάς,

πουλεγόταν «κότινος».

 

Άντρες και γυναίκες άλειφαντα μαλλιά τους

με αρωματισμένο λάδι για να τα κάνουν πιο στιλπνά.

 Μετά το λουτρό έτριβαν το σώμα τους με μείγμα νερού

καιnλαδιού, για να διατηρήσουν την ελαστικότητα της

επιδερμίδας τους και να την προφυλάξουν απότην ξηρασία.

Οι αθλητές στην παλαίστρα άλειφαν το σώμα τους με λάδι πριντην πάλη και το τρέξιμο. Μ’ αυτό προθέρμαιναν τους μυς ,προστατεύονταν  από το κρύο, τον ήλιο, τα εγκαύματα και απέφευγαν  τις λαβές  των αντιπάλων.

 

Μέσα στους τάφους έβαζαν φύλλα και κλαδιά ελιάς, έβαζαν τους νεκρούς πάνω σε στρώμα από κλαδιά ελιάς και τους άλειφαν με λάδι.


Άλειφαν τα αγάλματα των θεών με λάδι για να τα προστατεύουν από την υγρασία και τις μεταβολές της θερμοκρασίας. 

Οι ομηρικοί ήρωες πρόσφεραν σπονδές στους νεκρούς με κρασί, λάδι και μέλι.


 

Στην Αθήνα, στη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων (που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή της Αθηνάς Παλλάδας), το βραβείο που έπαιρναν οι νικητές στους αθλητικούς αγώνες ήταν λάδι.


 

Πώς βγάζουνε το λάδι

 

 

 

-Η συγκομιδή της ελιάς ξεκινά το φθινόπωρο. Σε κάποιες περιοχές διαρκεί μέχρι και τις αρχές του νέου χρόνου.

 

- οι ελιές μαζεύονται με το χέρι, η με  το ράβδισμα. Όταν οι καρποί πέσουν στο έδαφος, γίνεται προσεκτική διαλογή αυτών που θα καταλήξουν στο ελαιοτριβείο ή λιοτρίβι.

 

- Στο λιοτρίβι πήγαιναν τις ελιές μα τα ζώα.

 

- Πρώτα τις έβαζαν στο μύλο και γίνονταν πολτός.

 

- Μετά με κουβάδες μετέφεραν τον πολτό στο πιεστήριο κι έβγαινε το λάδι. 

 

- Σήμερα βέβαια όλα γίνονται σε σύγχρονα ελαιοτριβεία. 

Συγκομιδή ελιάς  στην Αθήνα με παραδοσιακό τρόπο 

Παραδοσιακά και σύγχρονα ελαιοτριβεία

Παροιμίες - εκφράσεις

 

 

  • Νηστεύουμε το λάδι, μα τρώμε το λαδά.(Πελοπόννησος)

  • Η αλήθεια επιπλέει σαν το λάδι.

  • Βάψε ελιά για τη ζωή σου και συκιά για το παιδί σου.

  • Από το θέρο ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές.

  • Αν δε σφίξεις την ελιά, δε βγάζει λάδι.(Νάξος)

  • Άκουσες λάδι τρέχα, άκουσες στεφάνι φεύγα.(Πελοπόννησος)

  • Όποιος έχει σιτάρι, κρασί και λάδι στο πιθάρι έχει του κόσμουτα καλά και του Θεού τη χάρη.

  • Δεν τρώγεται ούτε με το λάδι, ούτε με το ξίδι.

  • Δίχως λάδι, δίχως ξίδι, πώς θα κάνουμε ταξίδι.(Κρήτη)

  • Κολοκύθια με το λάδι, κολοτούμπες το βράδυ.

  • Μου ’βγαλε το λάδι.(Πελοπόννησος)

  • Ξεφόρτωσέ την την ελιά, να σε φορτώσει λάδι.(Κρήτη)

  • Αυτός είναι σαν το νερό στο λάδι.

  • Ρίχνει λάδι στη φωτιά.

  • Όπως θα γεμίσει του Χριστού το τραπέζι, έτσι να γεμίσουν καιτα δέντρα μας ελιές. (Σκιάθος)

  • Άλλοι κλαιν και δέρνονται κι άλλοι τη βγάζουν λάδι.(Κως)

  • Ας έλειπαν τα λάδια μου, να δω τις μαγεριές σου.

  • Πέρασα της ελιάς τα βάσανα, του λιναριού τα πάθη.(Λακωνία)

  • Η τέχνη θέλει μάστορα και η φάβα θέλει λάδι.(Μακεδονία)

  • Αυτός πάει όπως το καράβι στο λάδι.(Χίος)

  • Λάδι βρέχει, κάστανα χιονίζει.(Μακεδονία)

  • Φάε βούτυρο και κοιμήσου κούτσουρο, φάε λάδι κι έλα τοβράδυ, (Μακεδονία)

  • Μην τάξεις λάδι του Αγιού και του παιδιού κουλούρι.(Χίος)

  • Καλλιά ’χω ’γώ στο σπίτι μου ελιές με παξιμάδι, παρά στονξένο ζάχαρη και να μ’ ορίζουν άλλοι.(Κρήτη)

  • Τετάρτη λάδι να μη φας, τις όμορφες να μηνκοιτάς.(Πελοπόννησος)

  • Νιο λάδι και παλιό κρασί.(Ιθάκη)

  • Λάδι η στράτα σου!(Πελοπόννησος)

  • Άλλος μπέης, άλλα λάδια.(Μάνη)

  • Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι χωρίς λάδι.(Νίσυρος)

  • Από την πέτρα βγαίνει λάδι.

  • Αγόραζε λάδι κορφής, κρασί μέση και πάτο μέλι.

  • Η ελιά πίνει το κρασί.(Κεφαλλονιά)

  • Τρεις το λάδι, τρεις το ξίδι, τρεις και το λαδόξιδο.

  • Η στρίμα βγάνει το κρασί και η υπομονή το λάδι.(Λακωνία)

  • Ήρθε του Σταυρού η γιορτή και σταύρωσε η ελιά το λάδι.

  • Να σε κάψω, Γιάννη, να σ’ αλείψω λάδι.(Πελοπόννησος)

  • Η ελιά θέλει ζουρλό νοικοκύρη.(Κεφαλλονιά)

  • Λάδωσε τ’ άντερο του.

  • Τείνει κλάδο ελαίας.

  • Την έκανε τη λαδιά.

  • Είναι σα λαδωμένος ποντικός.

  • Βγαίνει πάντα λάδι.

  • Η θάλασσα είναι λάδι.

  • πρώτο θεμέλιο του σπιτιού:ψωμί, κρασί και λάδι.

  • Όποιος έχει πολύ λάδι, βάζει και στα λάχανα.

  • Όσο παλιώνει η ελιά και πιο πολύ καρπίζει.

  • Λάδι ας βρέξει, πιπέρι ας χιονίσει.

  • Αν έλειπαν τα λάδια σου, να δω τις μαγεριές σου.

 

Αινίγματα

 

  • Παίρνει νερό και δίνει λάδι.(Η ελιά)

  • Μάνα και θυγατέρασυνονόματεςκόβω τη θυγατέρακι αφήνω τη μητέρα.(Η ελιά)

  • Έντενα – εντένισσαέντενα – κουμεντένισσαπου ’ναι το αίμα σου γλυκόκαι που τα κοκαλάκια σου,μες στη φωτιά τα βάζουν!(Λακωνία)(Η ελιά)

  • Γύρω γύρω λάδι, στη μέση παξιμάδι.(Ήπειρος)(Το νησί)

  • Παίρνει νερό και δίνει λάδι.(Στερεά Ελλάδα)(Η ελιά)

  • Η φέρτενα, η μέντενα και η κυρά κουμέντενα στον αέρακρέμεται, στις εκκλησιές κοιμάται. Τα έρμα της τα κόκαλα ’πο δω κιεκεί σκορπά τα. (Κως)(Η ελιά)

  • Όξω στα όρη κρέμουνται, με τους Αγιούς τσοιμούνται τσαιτα ερημοκκαλάτσα τους μες στις κοπρές τσυλιούτται! (Κάσος)(Η ελιά)

  • Από κλαδάκι κρέμεται,στην αγορά πουλιέται,το εξωτερικό της τρώγεται,το κόκαλο πετιέται.(Η ελ

 

Λεξιλόγιο

Ελαιογραφία: ζωγραφική με ελαιόχρωμα

Ελαιόδεντρο: το δέντρο της ελιάς

Ελαιόκαρπος: ο καρπός της ελιάς

Ελαιοκομία: η επιστημονική καλλιέργεια της ελιάς

Ελαιοκόμος: αυτός που ασχολείται με την επιστημονική καλλιέργειατης ελιάς

Ελαιοπιεστήριο: πιεστήριο για την έκθλιψη του ελαιόκαρπου

Ελαιοπυρήνας: ο πυρήνας - το κουκούτσι της ελιάς

Ελαιουργείο: εργοστάσιο επεξεργασίας και παραγωγής λαδιού

Ελαιουργία: η επεξεργασία λαδιούΕλαιοφυτεία: ελαιώνας

Ελαιόχρωμα: λαδομπογιά

Ελαιοχρωματισμός: βάψιμο με λαδομπογιές

Ελαιώδης: αυτός που περιέχει λάδι

Ελαιώνας: τόπος κατάφυτος από ελιές

Το΄ ξερες ;
 --Ακόμη , στους Αγ. Αναργύρους Αττικής μπορεί κανείς να δει την ελιά που φύτεψε ο τύραννος Πεισίστρατος, δέντρο που υπάρχει εκεί περίπου 2.500 χρόνια. Στο χώρο της παλιάς Ακαδημίας των Αθηνών φυλάσσεται  σήμερα περιφραγμένη η ελιά του Πλάτωνα, η οποία λέγεται ότι είναι σύγχρονη
του σοφού Αθηναίου.

-- Στις Πάνω Βούβες Χανίων υπάρχει ένα πραγματικά αρχαίο δέντρο, ηλικίας 5.000 ετών. Θεωρείται το αρχαιότερο στον κόσμο και έχει ανακηρυχθείμνημείο της φύσης.

Έκθλιψη, αφαίρεση, αποκοπή

2. Οι μύθοι και η ελιά

 

Το παραμύθι της Ελιάς

 

Μια φορά κι έναν καιρό ζούσε σε μια φτωχογειτονιά ένα φτωχό μα πολύ καλόκαρδο κορίτσι που το έλεγαν Ελιά.Κάθε μέρα η Ελιά γύριζε τη γειτονιά της, έβλεπε τον κόσμο να ζει φτωχός και δυστυχισμένος και γύριζε στο σπίτι της πολύ στενοχωρημένη.

- Κάτι πρέπει να κάνω να τους βοηθήσω, σκεφτόταν.

Κι από την άλλη μέρα κιόλας άρχισε. Βγήκε στη γειτονιά, κράτησε τα παιδιά της γειτόνισσας για να πάει να δουλέψει και να μπορεί να φέρει στα παιδιά της λίγο φαΐ.

Μια άλλη μέρα πήγε στη γριούλα που ήταν άρρωστη, της μαγείρεψε, της σκούπισε το σπίτι, την έπλυνε, την ταΐσε.

Την άλλη μέρα πάλι έβγαλε τον παράλυτο γέρο με το καρότσι του βόλτα, για να πάρει αέρα και ήλιο. Τα βράδια γύριζε κατάκοπη, μα ευχαριστημένη που είχε καταφέρει να δώσει λίγη χαρά στους φτωχούς ανθρώπους.

Οι μέρες περνούσαν κι η Ελιά όλο δούλευε, όσο αδυνάτιζε. Μα έβλεπε πως ότι κι αν έκανε, ο κόσμος ήταν πάντα φτωχός και δυστυχισμένος. Αυτό τη στενοχωρούσε πάρα πολύ κι έτσι στενοχωρημένη κάθισε στην αυλή του σπιτιού της και συλλογιζόταν.

- Τι να κάνω, τι να κάνω. Δεν μπορώ να βλέπω τόση δυστυχία.

Το σπουργίτι που την είδε τόσο στενοχωρημένη - και που την αγαπούσε γιατί κάθε μέρα του έριχνε σπόρους και ψίχουλα - δεν άντεξε και πέταξε βαθιά στο δάσος.

Εκεί βρήκε την καλή νεράιδα και της είπε:

- Τρέξε, καλή νεράιδα, η Ελιά είναι πολύ στενοχωρημένη, χλωμή κι αδύνατη.

Η καλή νεράιδα ανήσυχη έτρεξε στην αυλή της Ελιάς και τη ρώτησε:

- Τι έχεις, Ελιά μου, κι είσαι τόσο λυπημένη;

- Αχ, καλή μου νεράιδα. Δεν μπορώ να βλέπω τόση φτώχεια και δυστυχία γύρω μου.

- Και τι θέλεις, δηλαδή; - θέλω να τους γίνω χρήσιμη, θέλω να τους προσφέρω κάτι πολύτιμο που να τους δώσει ζωή και χαρά.

-Το θέλεις αλήθεια τόσο πολύ;

- Και βέβαια το θέλω, δε βλέπεις πως έλιωσα από τη στενοχώρια μου;

- Τότε σταμάτησε να στενοχωριέσαι, θα σε κάνω αυτό που θέλεις.

Και τσουπ! την άγγιξε με το ραβδάκι της κι αμέσως η Ελιά έγινε ένα μεγάλο δέντρο, που έβγαλε φύλλα, λουλουδάκια άσπρα, που έγιναν ελιές πράσινες, μωβ, μαύρες.

Έπεσαν στη γη, τα κουκούτσια φύτρωσαν, έγιναν δεντράκια και σχημάτισαν ένα μεγάλο ελαιώνα. Ήρθαν οι γείτονες, μάζεψαν τις ελιές, έβγαλαν λάδι, έφαγαν, χόρτασαν, ρόδισαν τα μαγουλά τους, ζωήρεψαν κι άρχισαν να χαμογελούν και να ζουν ευτυχισμένοι.

Για να ευχαριστήσουν την ελιά και να της δείξουν την αγάπη τους, πήραν το λάδι τους, το έβαλαν στο καντήλι, για να θυμίζουν στην Παναγιά και στο Χριστό, την καλοσύνη της ελιάς και την αγάπη της για τον κόσμο.

Κι η Παναγιά με τη σειρά της την ευλόγησε. Κι ο Χριστός κάτω απ' την ελιά ήρθε και ξεκουράστηκε. Κι εκείνη καμάρωνε ευχαριστημένη στη μέση στον ελαιώνα και φρόντιζε, όταν έρχονται οι άνθρωποι να τη μαζέψουν να 'ναι γεμάτη ελιές, να χορταίνουν οι φτωχοί, και να φωτίζονται απ' τις καντήλες όλες οι εκκλησιές.

 

3. Η ελιά στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο

Ιστοσελίδα του Πολιτιστικού Οργανισμού "Δρόμοι της ελιάς" με χρήσιμο υλικό για την ελιά και το ελαιόλαδο.


Πηγή: www.olivetreeroute.gr

 

(Πατήστε πάνω στην εικόνα για να μεταβείτε στην ιστοσελίδα)

Απολιθωμένα φύλλα ελιάς που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο  αποδεικνύουν την ύπαρξη και την εξάπλωση του δένδρου από τη νεολιθική εποχή.

 

Copyright 2014 Δημοτικό Σχολείο Παρανεστίου. 

bottom of page